२८ कात्तिक २०७९, बझाङ– खप्तडछान्ना गाउँपालिका–५ का भरत गिरीलाई अहिले हलो समात्नै झमेला लाग्छ। उनले हलो नसमात्ने अडान नै लिएका छन्।
गोरु जोतेर ढाड दुखाउनुभन्दा एकै छिनमा ट्रयाक्टर जोतेर घर फर्कनु आनन्द भएको उनले बताए। ‘कसैले पणिमा मागे पनि बरु सित्तैमा ट्रयाक्टर लगाइदिन्छु तर, हलो समात्न भने मनै लाग्दैन’, उनले भने, ‘गोरु जोतेरै बूढो भइसके। मेरै घरमा दर्जनभन्दा बढी हल गोरु फेरबदल भए तर, कहिल्यै समयमा काम सकिएन। न त सोचेजस्तो काममा रहर नै लाग्यो। अहिले ट्रयाक्टरले धेरै सजिलो भएको छ।’
उनका अनुसार अहिले हाते ट्रयाक्टरले १० दिनमा हुने काम एकै दिनमा हुने गर्छ। छिटो पनि हुने, सजिलो पनि हुने हुँदा अहिले कृषकका लागि ट्रयाक्टर नै विकल्प भएको उनी बताउँछन्। तीन वर्षअघि जयपृथ्वी नगरपालिका–९ का यादवी जोशीको घरमा भर्खर किनेका एक हल गोरु थिए। चरिचराउन गर्न वन नभएको हुँदा उनी असार र मंसिरबाहेक बाँकी समय पल्लो गाउँ चरिचराउनका लागि पुर्याउँथे।
उनको घरमा गोरु भएपछि छिमेकीलेसमेत खेत जोत्ने मौका पाउँथे। घरमा ल्याएपछि दुई महिना गोरु दैनिकजसो जोतिन्थ्यो। पानी नलाग्ने ठाउँमा त कहिल्यै महिनासमेत कुर्नुपर्दथ्यो। गोरु जोत्ने बेलामा ठूला खेतमा त दुई हल गोरुसहित दुई दर्जनभन्दा बढी खेतालाको काम हुन्थ्यो।
गत मंसिरमा एक जना आफन्तले हाते ट्रयाक्टर किनेर ल्याए। यसबाट उनले आफ्नो खेती मात्रै नभई तीनरचार जना छिमेकीकै खेती बनाए। त्यो देखेर उनको परिवारले पनि गोरुको ठाउँमा ट्रयाक्टर नै राख्ने सोच बनायो। किनेका गोरु बिक्री गर्न खोजे पनि किन्ने मान्छे नै भेटिएनन्। पछि अर्कै पालिकाका मान्छेलाई उनको परिवारले सित्तैमा एक हल गोरु दिए। ट्रयाक्टर ल्याइसकेपछि भने थोरै जनशक्तिमा पनि धेरै काम, छिटो हुन थालेको उनी बताउँछन्।
जयपृथ्वी नगरपालिका–९ पिठालेखकी सीता थापाले पनि तीन वर्ष अगाडि हाते ट्रयाक्टर किनिन्। गोठमा भएका गोरुलाई बेचेर कृषिको अनुदानसहित ७० हजारमा ट्रयाक्टर भित्र्याइन्। रोपाइँ गर्न महिनाभरि लाग्ने खेतमा ट्रयाक्टरपछि हप्ता दिनमै सकिन थाल्यो। उनी सुरू–सुरूमा आफ्नो मात्रै नभएर छिमेकीको खेतमा मद्दत गर्न थालिन्। पछि डिजेलको मूल्य बढ्दै जाँदा ट्रयाक्टर भाडामासमेत प्रयोग गर्न थालेको उनी बताउँछिन्। ट्रयाक्टरमा डिजेल भर्ने तथा केही रकम लिएर छिमेकीको खेत जोत्ने गरेको उनले सुनाइन्।
उनको देवलको खेतमा पहिले दुई दिन गोरु जोत्नै लाग्थ्यो। बीस जनाले रोपाइँ गर्थे। गहुँको सिजनमा पनि दुई दर्जन मान्छे चाहिन्थे। हलीसहित सातरआठ जना पुरुषले बिहानैदेखि खट्नुपर्थ्यो। आजभोलि भने तीनरचार घण्टामै काम सकिने गरेको छ। ‘आज पनि हामी दुई जना मात्रै थियौं। तीन घण्टामै जोतेर सकियो। रोपाइँको दिनमा पनि थोरै मान्छे भए नि पुग्छ,’ उनले भनिन्।
महिलाले ट्रयाक्टर जोत्नु हुँदैन
अन्धविश्वासका कारण नगरपालिकाभित्रका महिला गोरु मात्रै नभएर ट्रयाक्टरसमेत जोत्दैनन्। ‘हाम्रोतिर गोरु पनि पुरुष, ट्रयाक्टर पनि पुरुषले नै जोत्छन्,’ उनले भनिन्, ‘यहाँ त महिलाले अहिलेसम्म हलो छोएकै छैनन्। ट्रयाक्टर पनि जोत्दैनन्।’ महिलाले हलो जोत्दा देउता रिसाउने भन्ने पूर्खाको भनाइलाई पालना गरेको अर्की कृषक लक्ष्मी जोशीले बताइन्।
‘हाम्रोतिर अहिलेसम्म कुनै महिलाले हलो जोत्यो भन्ने सुनेका पनि छैनौं। मैले जोत्ने त परेको हो,’ उनले भनिन्। गाउँमा कसैको बारीमा ट्रयाक्टर जोत्नु परे पनि पुरुष मान्छे नभए बारी बाँझै रहने उनले बताइन्।
‘मेरो घरमा सधैं छोराले मात्रै ट्रयाक्टर जोत्छ,’ छोरा नभएको बेलामा कुटो कोदालोले आफूले खन्ने गरेको उनले भनिन्। उनले आफ्नोतिर मात्रै नभई माइतीघरमा समेत पुरुषले मात्रै ट्रयाक्टर जोत्ने गरेको बताइन्।
‘ट्रयाक्टर जोत्न एकदमै सजिलो हुन्छ भन्छन्, थकाइ पनि लाग्दैन रे। तर, हामीले भने अनुभव गरेका छैनौं,’ उनले भनिन्। खेतमा गोरु जोत्नुभन्दा ट्रयाक्टर जोत्नु धेरै सजिलो हुने कृषक पिठालेककै सुनिल थापाले बताउँछन्। ‘मेसिनरी चिज र पशुहरूमा धेरै फरक हुन्छ। गोरुलाई लाइनमा ल्याउनै मुस्किल पर्छ। मान्छे पनि धेरै हुनुपर्छ। ट्रयाक्टर चलाउन भने जसले पनि सक्छ।’
‘ट्रयाक्टरले उत्पादन घटायो’
हाते ट्रयाक्टरको प्रयोगपछि हलोको भन्दा बढी उत्पादन घटेको कृषक बताउँछन्। देवलकी कृषक लक्ष्मी जोशीले भनिन्, ‘हाम्रो खेतमा ट्रयाक्टर चलाएको तीन वर्ष भयो। तीनै वर्ष धान उत्पादनमा कमी आयो। गहुँ पनि उत्पादन घटेको छ,’ उनले आफ्नो खेतमा तीन कट्ठा गहुँ हुने ठाउँमा अढाइ कट्ठा मात्रै गहुँ उत्पादन भएको सुनाइन्।
‘ट्रयाक्टरले गहिरो भएर हो कि के हो। गोरुले जोतेअनुसारको गहुँ हुँदैन’, खप्तडछान्ना गाउँपालिका–५ कि कविता हमालले भनिन्, ‘धान भने पहिलेकै जति उत्पादन भइरहेको छ। गहुँमा अघिल्ला वर्षहरूको भन्दा उत्पादन केही घट्यो।’
उनले हलोले जोतेमा गहिरो हुने र ट्रयाक्टरले जोतेमा मथलो ९कम गहिरो० हुने हुँदा उत्पादनमा केही कमी भएको बताइन्। उनले भनिन्, ‘हलोले गहिरो खनेर मलभित्र जाने र ट्रयाक्टरले मथलो खनेर गोठे मल सुकेर जाने हुँदा उत्पादनमा कमी आएको हामीले अनुमान गरेका छौं।’ जयपृथ्वी नगरपालिकाले भने हाते ट्रयाक्टरले नभई अन्य कारणले उत्पादन कम भएको हुनसक्ने दाबी गरेको छ।रासस
